ماهیت و کیفیت معاد

نظر اول: معاد روحانی
برخی از فلاسفه به خصوص فیلسوفان مشائی معتقدند چون انسان دارای عقل و نفس هست و عقل و نفس از مجردات هستند و این نفس مجرد، حرکت می کند به سوی مبدأ خودش و جسم انسان هم در زیر خاک می پوسد پس معاد، روحانی است. (حسینی طهرانی، محمد حسین،معاد شناسی، ج۶، ص ۵۷)
معتقدان به این عقیده بر آن هستند که روح از بدن جدا شده و در عالم ارواح باقی میماند، آن ها معتقد هستند همانگونه که جوجه برای مدتی نیاز دارد درون پوست تخم مرغ زندگی کند، دیگر هرگز به آن باز نمی گردد، پس روح نسبت به معادش نیز اینچنین است. بنابراین تمام پاداش ها و کیفرها پس از مرگ همه جنبه ی روحانی دارند.(مکارم شیرازی، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص ۳۳۰)

نقد معاد روحانی:
طبق این نظریه اصولاً معنای معاد نفی می شود، به دلیل اینکه معاد یعنی برگشت؛ اما در صورت قبول این نظریه ، پذیرفته ایم که رفتنی وجود نداشته تا بازگشت داشته باشد.(مکارم شیرازی، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص ۳۲۹)

نظر دوم: معاد روحانی و نیمه جسمانی
بعضی فلاسفه پیشین معقتدند که این جسم مادی دیگر عود و بازگشت نمی کند، بلکه از او جدا می شود. روح که از جسم جدا شد، در جسم لطیفی که از نظر زمان و مکان فوق العاده و فعال است  و حتی قادر به عبور از موانع می باشد و فنا و فساد در آن راه ندارد، قرار می گیرد و با آن زندگی خود را ادامه می دهد.
حقیقت این جسم مثل ماده و جرم نیست لکن شبیه امواج می باشد. اما از آنجا که شباهتی با این جسم مادی دارد و در واقع شبحی از آن است، از آن تعبیر به جسم مثالی می شود. (مکارم شیرازی، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص ۳۳۱

نظر سوم: معاد جسمانی
مقصود از معاد جسمانی این است که بدن در سرای دیگر محشور شود و نفس یا همان روح بار دیگر به آن تعلق می گیرد.(سبحانی، جعفر، منشور عقائد الإمامیه ، ص ۸۹)
این نظر بعضی از دانشمندان قدیم و جدید می باشد، مثل یک موتور برقی که اگر متلاشی شود، هم ماده آن به هم ریخته و هم انرژی آن از بین می رود. هنگام رستاخیز، اجزای متلاشی شده موتر برقی به هم پیوند داده می شوند و روح هم که در مثال همان انرژی هست به این ابعاد متلاشی شده بر میگردد.(مکارم شیرازی، ناصر، معاد و جهان پس از مرگ، ص ۲۳۱)

شهید مطهری می فرماید: این فرضیه با بعضی از تعبیرات قرآن جور در می آید ولی منطبق کردن این نظریه با دیگر تعبیرات قرآن کاری مشکل است. (مطهری، مرتضی، معاد، ص ۱۹)

این نظریه به دلایل زیر قابل قبول نیست: (دانشنامه امام علی، ج ۲، ص ۳و۶)
اولا :با دلائل فلسفی حسی و تجربی تجرد روح سازگار نیست.
ثانیا : با این اعتقاد مسائل عالم قبر و برزخ حل نمی شود.
ثالثا : با بعضی از آیات و روایات سازگار نیست.

نظر چهارم: جسمانی و روحانی
دیدگاه مشهور بین محققین و فلاسفه اعتقاد به دو نوع معاد، یعنی جسمانی و روحانی است.
حاصل این نظریه:
چون انسان از دو رکن به نام « بدن عنصری» و «نفس مجرد» تکوین یافته، بعد از مرگ روح به دلیل تجردش باقی مانده و حضور عینی او مشکلی ندارد، اما بدن هر چند تغییرات مختلفی کرده است، چون خداوند قادر به بازسازی بدن دنیای او به همان شکل اولیه است ، بازگشت بدن و تعلق روح به آن مشکلی ندارد.(پاسخی به شبهات کلامی، دفتر ۵، ص ۱۴۵)